سیر تحول تامین مالی جمعی در ایران؛
از سنت گلریزان تا سکوهای تامین مالی جمعی
تامین مالی جمعی در کشورمان سابقه‌ای طولانی دارد و ریشه در فرهنگ کمک رسانی و خیرخواهی ما ایرانیان داشته است. از گذشته‌های دور که بزرگان جامعه یا یک شهر و روستا برای حل مشکلی از اجتماع، پاپیش میگذاشتند تا سنت گلریزان برای ناتوانان و بعدتر، صندوقهای خانوادگی که با جمعآوری وجوه اعضای یک خانواده، وام‌های درون خانوادگی را تامین میکردند. با وجود سابقه پررنگ تامین مالی جمعی مبتنی بر اهدا، سایر انواع روش‌های تامین مالی جمعی در کشورمان دارای عقبه‌ای طولانی نمیباشند. با گسترش اینترنت نفوذ شبکه‌های اجتماعی، کمپین‌های تامین مالی جمعی در بستر فضای آنلاین ایران شکل گرفتند و مسیر تازه شکل گرفته تامین مالی جمعی در ایران، با تامین مالی‌های مبتنی بر خیریه و تامین کسب و کارهای خرد آغاز شد، به گونه‌ای که پلتفرم‌هایی مانند «فاندوران»، «مهربانه»، «شمعدونی»، «دونیت» و «ایفا» در نیمه نخست دهه 90 شکل گرفتند و فعالیت خود را برای تامین مالی جمعی با موضوعاتی مانند خیریه و هنر و محیط زیست و حتی حمایت از کسب و کارهای کوچک آغاز نمودند. از میان تمام پلتفرمهای تامین مالی جمعی اولیه، پلتفرم «مهربانه» با هدف حمایت‌های مالی برای پروژههای نیکوکاری، مسئولیت اجتماعی و توانمندسازی و پلتفرم «ایفا» با هدف تامین منابع مالی خرد مورد نیاز برای اشتغالزایی، توسعه کسب و کار در روستاها، همچنان به فعالیت خود ادامه میدهند و سایر پلتفرم‌ها دچار تنزل شده یا به طور کلی از اکوسیستم تامین مالی جمعی کشور حذف شده‌اند. اما شروع مدل تامین مالی جمعی مبتنی بر مشارکت با چالش‌هایی از جمله کلاهبرداری از سرمایهگذاران تحت پلتفرمهای غیرقانونی همراه بود؛ بعد از این اتفاقات سازمان بورس و اوراق بهادار ایران، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی بر آن شدند که فرآیند تامین مالی جمعی بر پایه مشارکت را به صورت قانونی سیاست‌گذاری نمایند و سکوهای تامین مالی جمعی تحت نظر قانون را راه‌اندازی کنند. دستورالعمل تامین مالی جمعی در سال 97 توسط شورای عالی بورس تصویب و دستورالعمل اجرایی نحوه انتقال گواهی شراکت در سال 98 به تصویب هیئت مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار رسید. در سال 1399 دو سکوی «کارنکراد» و «دونگی» نخستین طرحهای تامین مالی جمعی تحت نظر فرابورس ایران را منتشر کردند. براساس آخرین بروزرسانی‌های سایت فرابورس ایران تا پایان بهار 1403، تعداد 28 سکوی تامین مالی جمعی، دارای مجوز فعالیت از سازمان فرابورس ایران هستند و مسیری که این بازار از سال 99 به صورت رسمی شروع نمود با سیری صعودی ادامه داشته است و تا به امروز 582 طرح تامین مالی جمعی از سوی سکوهای دارای مجوز از فرابورس ایران، منتشر شده است. سمفونیای صعودی که آرام آرام نوای آن در حال بلند و بلندتر شدن است.
بر اساس آخرین آمار، ایران در کنار کشورهایی مانند هند و پاکستان،از نظر میزان رشد بازار تامین مالی جمعی روندی متوسط دارد که در مقایسه با همسایگانی چون ترکیه و عربستان این روند برای کشورمان بسیار سریعتر میباشد.
مراحل تامین مالی جمعی در ایران
فرایند تامین مالی جمعی با ارائه طرح تامین مالی جمع توسط متقاضی به عامل (سکو) شروع میشود و با بازگشت اصل سرمایه و سود به مشارکت‌کنندگان پایان میپذیرد. اما، مراحل تامین مالی جمعی به شرح زیر است:
- ارائه طرح به سکو جهت ارزیابی
- اعتبارسنجی متقاضی توسط مراکز اعتبارسنجی
- در صورت تایید طرح، قراردادی بین سکو و متقاضی بسته میشود
- ارسال نامه درخواست ضمانتنامه به بانک یا صندوقهای پژوهشی توسط متقاضی
- ارسال طرح تامین مالی به فرابورس و دریافت نماد طرح از فرابورس توسط عامل (سکو)
- شروع جذب سرمایه توسط سکو
- مشارکت و تکمیل طرح توسط سرمایهگذاران
- واریز سرمایه جمع آوریشده به حساب متقاضی
- بازگشت اصل سرمایه به همراه سود به سرمایهگذاران
وضعیت تامین مالی جمعی در ایران تا به امروز
- براسـاس آخرین بروزرسـانی سـایت فرابورس ایران، تعداد 28 سـکوی تامین مالی جمعی، دارای گواهینامـه تامیـن مالـی جمعـی از فرابـورس ایـران می باشـند؛ از ایـن تعداد، 26 سـکو فعال بـوده و 2 سـکوی «ققنـوس» و «تامیـن مالی جمعـی تامین سـرمایه امین» غیرفعال می باشـند.
- از سـال 1399 کـه تامیـن مالی جمعی کشـور کار خـود را آغاز نمـود تا پایان بهـار 1403 مجموعا 582 طـرح تامیـن مالی جمعـی ارائه گردیده اسـت. (مبنای محاسـبه طرحهای موفق بوده اسـت)
- از سـال 1399 تا پایان بهار ،1403 مجموعا در حدود 57,941 میلیارد ریال از طریق سـکوهای تامین مالی جمعی، تامین سـرمایه صورت گرفته اسـت.
با بررسی و تحلیل داده های بدست آمده از وضعیت بازار تامین مالی جمعی از سال 1399 تا سه ماهه نخست سال 1403، مهم ترین چالش های موجود در صنعت تامین مالی جمعی کشور شناسایی شده است و فرصت هایی که در جهت توسعه بازار تامین مالی جمعی ایران می توان از آن ها استفاده کرد نیز بررسی گردیده است:
دسته بندی پلتفرمهای فعال در بازار تامین مالی جمعی کشور
کارگروه ارزیابی فاندزآپ با بررسی وضعیت بازار براساس تعداد طرحهای ارائه شده هر سکو در هرسال و حجم سرمایهگذاری انجام شده توسط هرسکو، پلتفرمهای موجود در صنعت را بر چهار دسته کلی تقسیم کرده است:
- رهبران بازار
- چالشگران بازار
- دنبال کنندگان بازار
- شروع کنندگان
رهبران بازار
بـه دسـتهای از سـکوها اطلاق میشـود کـه از نظـر تعـداد طرحهـا و حجم سـرمایهگذاری بیشـترین میزان را درمیـان تمام سـکوها دارند.در میان تمام سـکوهای بررسـی شـده، سکوی آیبیکـراد بـه عنـوان رهبـر بـازار دسـتهبندی میشـود، بـه گونـهای کـه ایـن سـکو در سـال 1402 73 طـرح سـرمایهگذاری بـا حجـم 16330 میلیـارد ریـال منتشـر کـرده اسـت.
چالشگران بازار
دستهای از سکوها که از نظر تعداد طرحها و حجم سرمایهگذاری بسیار نزدیک به رهبران بازار بوده و توانایی به چالش کشیدن جایگاه آیبیکراد را دارند اما با توجه به آمارهای بررسی شده هیچ کدام از سکوها در این جایگاه قرار نمیگیرند زیرا حجم سرمایه جذب شده سکوی همآفرین به عنوان نزدیکترین دنبالکننده سکوی آیبیکراد تقریبا یک سوم حجم سرمایهگذاری سکوی آی بیکراد است.
دنبالکنندگان بازار
ایـن دسـته کـه تعـداد طرحهـای نسـبتا مناسـبی دارنـد امـا حجـم سـرمایهگذاری آنهـا بـه نسـب رهبـر بازار بسـیار اندک است، دنبالکنندگان بـازار هسـتند کـه پلتفـرم فانـدزآپ بـه دلیـل قرارگرفتـن اکثر سـکوهای فعال در ایـن دسـتهبندی و قابلیـت مذاکـره راحتتـر و امتیازگیـری از این سـکوها، هـدف اصلـی جهـت مذاکـره و ارائـه راهکارهـا هسـتند
شروع کنندگان
دسـته آخـر کـه بـه عنـوان شـروع کننــدگان بــازار شــناخته میشــوند دســتهای بــا تعــداد طــرح و حجــم کــم ســرمایهگذاریها هســتند و بــه دلیـل آنکـه فعالیـت خـود را بـه تازگـی شــروع کردهانــد قابلیتهــای رشــد و توسـعهای بسـیاری را دارا می باشـند.
